สันโดษ-เคล็ดลับของความสุข

อิทธิบาท ๔ คู่กับสันโดษ (ต่อจาก สันโดษ...เคล็ดลับแห่งความสุข)

โดยพระอาจารย์ มิตซูโอะ คเวสโก

คนจำนวนมาก เข้าใจความหมายของสันโดษผิดไป คิดว่าสันโดษคือการพอใจอยู่คนเดียว หรือการไม่ทำอะไร หากนำหลักของสันโดษไปใช้แล้ว จะทำให้ประเทศชาติไม่เจริญ ประชาชนจะไม่รู้จักพัฒนาตน เพราะพอใจในสภาพตามมีตามเกิดตามธรรมชาติ เป็นอยู่อย่างไรก็พอใจแค่นั้น มีน้อยแค่ไหน ก็ไม่ต้องขวนขวายไปหามาเพิ่มเติม

ความจริงแล้ว การพอใจอยู่คนเดียว ภาษาบาลี เรียกว่า ปวิวิตตะ ไม่เรียกสันโดษ ส่วนการไม่ทำอะไรนั้น ภาษาบาลีเรียกว่า โกสัชชะ คือ ความเกียจคร้าน

คำสอนของพระพุทธเจ้าเรื่องสันโดษ ไม่ได้สอนให้คนเกียจคร้านท้อถอย ไม่ขยันหมั่นเพียรในการทำหน้าที่การงาน ซึ่งเป็นอุปสรรคขวางกั้นความเจริญ อย่างที่มีการเข้าใจผิดกัน

พระพุทธเจ้าสอนเรื่องสันโดษ เพื่อให้เรารู้จักพอใจ กับสิ่งที่ตนมีอยู่ สิ่งที่ตนได้มา และสิ่งที่สมควรแก่ฐานะของตน

เมื่อเรามีความสันโดษ เป็นคุณธรรมประจำใจแล้ว ก็จะขจัดเสียซึ่งความโลภ ไม่มีการเบียดเบียน แก่งแย่งชิงดี อิจฉาริษยา ทุจริตฉ้อโกง มุ่งร้ายทำลายกัน

พระพุทธศาสนามีหลักคำสอนเกี่ยวกับการดำเนินชีวิตว่าด้วย หลักอิทธิบาท ๔ ซึ่งหมายถึง ทางแห่งความสำเร็จในกิจอันเป็นกุศล

ไม่ว่าจะเป็นทางโลก หรือทางธรรม ทุกสิ่งทุกอย่างจะสำเร็จตามที่ตั้งใจ ถ้าเราปฏิบัติตามหลักอิทธิบาท ๔ มีองค์ประกอบ ๔ ประการคือ ฉันทะ มีความพอใจในสิ่งที่ทำ โดยเราควรตั้งเป้าหมายไว้ ตามความเหมาะสมกับฐานะ และกำลังความสามารถของเรา วิริยะ ความเพียรพยายามและตั้งใจทำสิ่งนั้น จิตตะ ความเอาใจใส่ จิตใจจดจ่อกับสิ่งที่ทำอยู่ วิมังสา ปัญญาที่พิจารณาใคร่ครวญหาเหตุผลเพื่อแก้ปัญหาหรือพัฒนาให้ดียิ่งขึ้น

เมื่อเราอยากมี อยากได้ อยากเป็นอะไรก็ตาม ก่อนอื่นให้เข้าใจตัวเอง รู้จักฐานะ ความรู้ ความสามารถของตน แล้วตั้งเป้าหมายไว้ ลงมือทำตามเป้าหมายนั้นด้วยความพอใจ เพียรพยายามเต็มกำลังความสามารถ เอาใจใส่เพื่อให้สำเร็จตามที่ตั้งใจ เมื่อได้ผลออกมาอย่างไร ก็ให้ยินดีพอใจตามที่ได้ ตามที่เป็น ถึงแม้ว่าไม่บรรลุถึงเป้าหมายที่ตั้งไว้ก็ตาม ก็ให้สันโดษ

ความพ่ายแพ้ ไม่ได้ทำให้ท้อถอย แต่ให้มีความหวังในอนาคต ตั้งใจทำความดีในปัจจุบันด้วยสุขภาพใจดี ตั้งใจทำความดีด้วยหลักอิทธิบาท ๔ ยอมรับผลด้วยความสันโดษ

สิ่งที่คนเรามักจะไม่สันโดษ สิ่งที่คนเรามักจะแสวงหา อย่างไม่รู้จักพอ ไม่รู้จักประมาณ ได้แก่ อำนาจ ยศ ตำแหน่ง ทรัพย์สมบัติ กามคุณ ๕ อาหาร

อำนาจ ยศ ตำแหน่ง ... หลวงพ่อชาท่านเทศน์ให้พระเณรฟังว่า ผ้าขาว (คนที่เตรียมบวช) เณร พระบวชใหม่ อาจจะคิดว่าเป็นหลวงพ่อนี้สบาย นั่งหัวแถวลำดับแรก นั่งพิงหมอนสามเหลี่ยม ใคร ๆ ก็กราบไหว้ ตักอาหารเป็นองค์แรก เลือกอาหารได้ตามใจชอบ จริง ๆ แล้วพระที่บวชนาน ๆ พรรษามาก ความรับผิดชอบก็มากมาย ไม่สบายหรอก ใครได้เป็นแล้วก็อยากจะอยู่อย่างพระบวชใหม่ ๆ ยิ่งเป็นเจ้าอาวาส บางทีเปรียบเหมือนเป็นถังขยะ รับปัญหาสารพัด ปัญหาก่อสร้าง ดูแลความเรียบร้อยศาลา เสนาสนะ ปัญหาคนงาน ปัญหาของพระเณร เรื่องยุ่ง ๆ ต่าง ๆ นา ๆ มันก็ท่วมหัวเจ้าอาวาสกันทั้งนั้น

หลวงพ่อชาท่านเคยพูดกับลูกศิษย์ซึ่งเป็นพระฝรั่งองค์แรกที่ได้รับตำแหน่งเจ้าอาวาส เพื่อเตือนสติให้เตรียมใจไว้รับสถานการณ์ เพราะถ้าหากไม่มีกำลังใจ ก็คงเครียด กลุ้มใจ ทนเหม็นไม่ไหวเหมือนกัน

"ทุกข์ของผู้น้อยมี ทุกข์ของผู้ใหญ่มันก็มี เราจึงควรรู้จักฐานะ หน้าที่ของตัวเอง แล้วก็มีความสุข ความพอใจในปัจจุบัน ที่นี่ เดี๋ยวนี้จะดีกว่า เมื่อเราได้เป็นผู้ใหญ่ ก็จะเป็นผู้ใหญ่ที่ดี พอใจ สุขใจได้"

ทรัพย์สมบัติ ... ความรู้สึกว่าเรายังมีทรัพย์สมบัติไม่พอ มักเกิดจากการเปรียบเทียบกับคนอื่น เมื่อเราเปรียบเทียบแล้วอาจจะเกิดโลภ อยากจะมีเหมือนเขา เลยกลายเป็นยากจนเพราะว่ามีไม่พอ ไม่ใช่ว่าเพราะไม่มี

ถึงรวยแค่ไหน เป็นมหาเศรษฐี ถ้าไม่รู้จักพอ ก็กระวนกระวายใจเป็นทุกข์อยู่นั่นแหละ จนอาจรู้สึกมีปมด้อย อิจฉาเพื่อนในวงสังคมของมหาเศรษฐีด้วยกัน เพราะรู้สึกว่าเขามีมากกว่า

บางคนไม่ว่ารวยมากขนาดไหนก็ยังขี้เหนียว เป็นใจเปรต คอยแต่จะโลภอยากได้อย่างเดียว บางครั้งความทุกข์ก็เกิดจากการมีมาก ดังเช่นตัวอย่างในข่าวหนังสือพิมพ์ เรื่องชาวบ้านคนหนึ่งถูกสลากกินแบ่งของรัฐบาล ได้เงินรางวัลหลายล้านบาท แทนที่จะมีความสุข กลับทะเลาะกันในหมู่ญาติพี่น้อง จนเกิดเรื่องวุ่นวาย เจ้าตัวถึงกับฆ่าตัวตายเลยก็มี

แต่ถ้าเรารู้จักสันโดษ พอใจในสิ่งที่มี ไม่ว่าจะมีมาก มีน้อย เราก็มีความสุขได้เสมอตามอัตภาพของเรา

กามคุณ ๕ ... หมายถึง สิ่งที่น่าปรารถนา น่าพอใจ มี ๕ อย่างคือ รูป เสียง กลิ่น รส และสัมผัสทางกาย

ความติดใจในกามคุณเป็นเหตุให้จิตฟุ้งซ่าน ทำให้คนเราต้องดิ้นรนแสวงหาเงินทอง เพื่อให้ได้มาซึ่งความสุขจากกามคุณ

ความไม่รู้จักพอ ในกามคุณมักก่อให้เกิดปัญหาในชีวิตครอบครัวและสังคม เช่น เมื่อไม่สันโดษในทรัพย์สินที่ตนมี ก็ทำให้เกิดความโลภไปลักขโมยเขา

เมื่อไม่สันโดษในความเป็นคู่ครองกันแล้ว ก็นอกใจกัน แย่งแฟนกัน ความพอใจในกามคุณสำหรับมนุษย์เรา จึงต้องอยู่ในกรอบของศีลธรรม ไม่เบียดเบียนตนเอง และไม่เบียดเบียนผู้อื่น ไม่เช่นนั้นกามคุณก็จะกลายเป็นโทษ

อาหาร ... คนเราเมื่อมีอาหารรับประทานอยู่แล้ว ส่วนมากก็มักจะยังไม่พอใจ
ยังอยากจะไปรับประทานอาหารแพง ๆ ตามภัตตาคารหรู ๆ หรือบางครั้งแม้ว่าจะสั่งอาหารแพง ๆ ตามภัตตาคารมากินแล้ว ก็ยังรู้สึกไม่อร่อย ไม่พอใจอีก

คนมาอยู่ในวัดในป่า รับประทานอาหารวันละมื้อเดียวหรือบางทีเป็นคนงาน ทำงานหนัก ๆ เมื่อหิวแล้วรับประทานอะไรมันก็อร่อยทั้งนั้น เป็นความสุขแบบเรียบง่าย

อาจารย์เดินทางออกจาญี่ปุ่นมาอยู่ต่างประเทศตั้งแต่อายุ ๒๐ ปี
กลับไปเยี่ยมบ้านครั้งแรก หลักจากที่จากมาประมาณ ๑๕ ปี ประเทศญี่ปุ่นเปลี่ยนไปมาก สถานีรถไฟใหญ่ที่สุดในกรุงโตเกียวสมัยก่อนที่เป็นอาคารชั้นเดียว เปลี่ยนเป็นชานชาลาที่ขุดลงไปใต้ดิน ๓ ชั้นบนตึกสูง เมื่อก่อนเคยเดินทางด้วยรถไฟใช้เวลา ๙ ชั่วโมง เดี๋ยวนี้เหลือ ๓ ชั่วโมง ถึงที่หมาย

อาหารการกินสมบูรณ์ อาหารบางอย่างที่เคยเป็นเมนูพิเศษ เดี๋ยวนี้ก็กลายเป็นอาหารธรรมดา แต่พี่สาวอาจารย์บอกว่ายังคิดถึงสมัยเด็ก ๆ อยู่เสมอ ในฤดูร้อน เอาแตงกวามาแช่ในน้ำพุธรรมชาติที่เย็นจัด ซึ่งอยู่ใกล้บ้านแล้วเอามาจิ้มกินกับมิโสะ มันก็อร่อยดี มีความสุขกันแล้ว ทุกวันนี้ถึงจะกินอาหารอุดมสมบูรณ์มากกว่า แต่เมื่อนึกถึงความสุขในการกินทีไร ก็นึกถึงสมัยเด็ก ๆ ทุกครั้ง

สมัยที่อาจารย์ยังเด็ก แม่พูดอยู่เสมอว่า ชีวิตในชนบทดีที่สุด มีข้าวปลาอาหารพออยู่พอกินไม่ต้องเครียดอะไร แม่ไม่เคยบอกให้อาจารย์ต้องเรียนหนังสือสูง ๆ ต้องรวย ต้องมียศ มีตำแหน่งสูงถึงจะมีความสุข

อาจารย์รู้สึกว่าน่าจะจริงตามที่แม่พูด คำพูดของแม่ทำให้รู้จักสันโดษ พอใจกับชีวิตแบบเรียบง่าย พออยู่พอกิน รักกันสามามัคคีกันในครอบครัวก็มีความสุขแล้ว

เรื่อง เสือก็รู้จัก สันโดษ

สมมติว่าเพื่อนของเรา ๓ คนไปธุดงค์ ปฏิบัติธรรมในป่าที่มีสัตว์ป่านานาชนิด
เสือ ช้างป่า กระทิง หมี หมูป่า หมาป่า อีเก้ง กวาง ฯลฯ

เสือซึ่งเป็นสัตว์ป่าที่กินเนื้อเป็นอาหาร ก็อาศัยอยู่ประจำในบริเวณนั้น ซึ่งตามปกติ ในพื้นที่ประมาณ ๑๐๐ ตารางกิโลเมตร ของป่าก็จะมีเสือหากินอยู่หนึ่งตัว

ทีนี้อาจารย์ก็ตั้งคำถามขึ้นมาว่า ถ้าเพื่อนทั้ง ๓ คนนี้ปักกลดอยู่ห่าง ๆ กันพอสมควร เมื่อเสือออกหากินแล้ว เสือจะกินใคร

ถ้าตอบว่าแล้วแต่โชค ก็มีโอกาสคนละประมาณ ๓๓ เปอร์เซนต์เท่า ๆ กัน
แต่ตามหลักพระพุทธศาสนา ก็ไม่มีโชคดี โชคร้าย อะไรจะเกิดก็ต้องมีเหตุ
ทุกสิ่งทุกอย่างล้วนเกิดขึ้นเพราะเหตุ ถ้ามีใครมีเวรมีกรรมกับเสือ คนนั้นก็โดนก่อน แต่ถ้าไม่มีเวรมีกรรมต่อกันมาก่อน ก็ยังมีเหตุอีกเหมือนกัน

บางทีเราอาจคิดว่า เสือจะไล่กัด ๆ ๆ ทั้ง ๓ คนให้ตายก่อน แล้วค่อย ๆ กิน แต่ธรรมชาติของเสือ ก็ไม่ใช่อย่างนั้น เสือจะกัดเฉพาะคนเดียว สมมติว่าถ้าเสือมีกิเลสชอบแสวงหาอาหารรสชาติอร่อย เหมือนมนุษย์ ตอนเช้าก็ล่ากวางกินสักตัว เลือกกินเนื้อเฉพาะส่วนที่อร่อย ๆ ตอนกลางวันก็ออกหากวางอีกสักตัว ตอนเย็นก็ออกหาอาหารอีก ก่อนนอนสักมื้อ เท่ากับวันหนึ่ง ๆ เสือออกล่าสัตว์มาเป็นอาหาร ๔ ตัว ปีหนึ่งมี ๓๖๕ วัน ก็เท่ากับเสือตัวหนึ่งกินสัตว์อื่นเป็นอาหารปีละ ๑,๔๖๐ ตัว

ถ้าเสือมีแฟนก็ต้องคิดเป็นสองเท่า เท่ากับว่าการดำรงชีวิตของเสือคู่หนึ่ง ต้องใช้สัตว์อื่นเป็นอาหารปีละเกือบ ๓,๐๐๐ ตัว ๑๐ ปี ก็จะเท่ากับเกือบ ๓๐,๐๐๐ ตัว

ซึ่งถ้าเป็นเช่นนี้จริง ๆ เสือก็จะต้องสูญพันธุ์แน่นอน เพราะอาหารทั้งป่าก็ไม่พอเลี้ยงเสือ แต่เสือมันก็มีปัญญา รู้จักฆ่าสัตว์เท่าที่จำเป็นเท่านั้น เมื่อได้อาหารแล้ว มันก็กินหมดทุกส่วนแทะจนถึงกระดูก กินอิ่มแล้วก็อยู่ไปอีกหลายวันจนกว่าจะหิวจึงออกหากินใหม่

เรียกว่าเสือมันก็รู้จักสันโดษ กินเพื่ออยู่ มิใช่เพื่อความเอร็ดอร่อยติดในใจรสชาติ

เมื่อเสืออิ่มแล้ว แม้มีสัตว์ที่ดูแล้วน่าอร่อย มันก็ไม่ทำลายสัตว์ป่าที่อยู่ร่วมกันในบริเวณนั้น จึงไม่ใช่ว่าต้องระแวดระวังกลัวเสืออยู่ตลอดเวลา

ดังนั้น สำหรับ ๓ คน ที่ปักกลดอยู่ ถ้าเสือจับเพื่อนคนหนึ่งกินเป็นอาหารแล้ว อีก ๒ คนก็โล่งใจได้ว่าปลอดภัย ใจเย็น ๆ ค่อย ๆ ถอยออกไปได้

ทีนี้อาจารย์ก็ตั้งคำถามขึ้นมาว่า "ปัญหาอยู่ที่ว่า ใครจะเป็นเหยื่อของเสือ?"
คำตอบคือ คนที่ไม่มีศีลนั่นแหละ

ใครศีลดีศีลไม่ดี เพื่อนกัน ๓ คนนี้ ต่างก็รู้กันอยู่ใช่ไหม แต่ศีลในที่นี้ไม่ได้หมายความว่า คนที่เข้าวัดประจำศีลดี คนที่ชอบเที่ยว ร้องเพลงคาราโอเกะศีลไม่ดีก็ไม่ใช่

ศีล ๕ ศีล ๘ ศีล ๒๒๗ เป็นอาการของศีล ตัวศีลอยู่ที่เจตนา ศีลคือ หนักแน่น เป็นปกติ ไม่ยินดียินร้าย สำหรับในสถานการณ์นี้ก็คือ ไม่ยินร้าย

ถ้ากลัวเสือจะกิน คือ เกิดอาการยินร้าย ศีลก็บกพร่อง คนที่กลัวมากที่สุด ไม่อยากตายมากที่สุด ก็จะตายก่อนเพื่อน เพราะความกลัวทำให้ร่างกายผลิตฮอร์โมนชนิดหนึ่งขึ้นมา เสือก็จะมีสัญชาตญาณตามกลิ่นของฮอร์โมนนี้ ปกติของสัตว์ป่าก็แสวงหาคู่และหาอาหารโดยใช้จมูก คือ อาศัยการได้กลิ่น ไม่ใช่จากการเห็นรูป แล้วทำให้เกิดกิเลสเหมือนมนุษย์

ทีนี้เมื่อเสือออกหากินแล้วได้กลิ่นมนุษย์ คนที่ใจเสีย กลัวมากที่สุดจึงตกเป็นเหยื่อของเสือ

ดังนั้นคนที่ใจหนักแน่นไม่ยินร้าย ใจเป็นปกติก็ปลอดภัย เรียกว่าใจเป็นศีล ศีลถึงใจ เมื่อใจเป็นศีล ศีลหนักแน่นในจิตใจแล้ว ใจก็สงบระงับความกลัวได้ ศีลจึงจะรักษาเรา

ตั้งแต่สมัยพุทธกาล พระอริยเจ้าอยู่ในป่า ปกติก็ไม่โดนสัตว์ป่าทำร้าย เพราะท่านก็รักษาศีล ถ้าศีลที่ใจบริสุทธิ์ อย่างน้อยไม่เกิดอาการกลัว ก็ปลอดภัยในระดับหนึ่ง

ถ้าดีกว่านี้อีก คือเจริญเมตตาภาวนา ก็ยิ่งปลอดภัยมากยิ่งขึ้น และหากว่าเจริญวิปัสสนา

พิจารณาร่างกายจนเกิดปัญญา มองเห็นว่าร่างกายนี้ เป็นสักว่า ธาตุดิน น้ำ ลม ไฟ ไม่ใช่สัตว์ ไม่ใช่บุคคล ไม่ใช่เรา ไม่ใช่เขา ไม่ใช่ตัวตน เป็นอนัตตา ก็จะไม่มีใครตาย ไม่มีใครฆ่า เมื่อศีลสมบูรณ์ในใจแล้ว ศีลก็จะรักษาเราให้ปลอดภัย

มนุษย์เราน่าจะเรียนรู้จากสัตว์ป่าบ้าง เอาเสือเป็นแบบอย่าง คือ กินเพื่ออยู่ ไม่ใช่เห็นแก่กิน ละโมบโลภมาก แล้วไปทำลายทรัพยากรธรรมชาติที่ตนเองอาศัยอยู่จนเสียสมดุลและไม่สามารถดำรงชีวิตได้

ปัญญาของสัตว์ป่ามันก็มีเหมือนกัน รู้จักสันโดษ มีชีวิตแบบพออยู่พอกิน.